Người Lào gọi Tết Pháo Thăng Thiên là Bun Bẵng Phay. Đây là lễ hội truyền thống có tự ngàn xưa, được tổ chức vào tháng 6 lịch Lào nên còn có tên gọi khác là Tết Tháng Sáu. Song chúng ta cảm thấy ngạc nhiên là bởi vì lễ hội này không được nhắc  đến trong tục lệ của người Lào ở Luổng Phra Bang. Thế nên có thể cho rằng người Lào Luổng Phra Bang không chuộng tết này.
 Theo nghiên cứu cho thấy, các nhóm dân tộc Lào ưa chuộng làm tết Pháo Thăng Thiên là : Lào Lự ở Tây Song Bản Nạp ( Vân Nam – Trung Quốc ),Lào-Thái ở Chiềng Mai ( Thái Lan ), Lào Xiêng Khoảng, Lào Viêng Chăn và hầu hết người Lào I Sản ( Đông Bắc Thái Lan ),ngoại trừ tỉnh Korat. Những cây pháo nhìn như những tên lửa được gọi là “Bẵng phay “
  Cụm từ “Bẵng Phay “,  tức Pháo Thăng Thiên được người Lào Lự gọi là ‘’ Chi Lọt ‘’. Rồi từ này lại biến âm thành “ Chặ Lọt ‘’  ( Ch’rọt ) trong tiếng Thái Lan ngày nay.
Người Lào – Thái ở Chiềng Mai gọi Pháo Thăng Thiên là “ Chi Boọc Phay “ còn người Bang Coc lại gọi là “ Bõng Phay “.
   Tết Pháo Thăng Thiên có tự bao giờ? Ai hoặc dân tộc nào tổ chức trước? Và tổ chức để làm gì?
Câu hỏi trên còn chưa một ai có thể trả lời được một cách chắc chắn. Người viết cũng không xác minh được bởi vì không biết nguồn cội của lễ tết này một cách sâu sắc. Có một truyền thuyết duy nhất liên quan đến Tết Pháo Thăng Thiên chính là ‘’ Truyền thuyết Nàng Ày ‘’  hay còn có tên khác là “ Truyền thuyết vua Khỏm xứ Nỏng Hản (Nỏng Hản ngày nay là một cái hồ lớn thuộc tỉnh Xả Cồn Na Khon - Đông Bắc Thái Lan ).
Chuyện kể rằng :
   Thuở ấy, có một ông vua Khỏm ( Môn – Kh’mer ) cai trị xứ Nỏng Hản  tổ chức tết Pháo Thăng Thiên thật lớn để thi thố giữa các mường với nhau. Tất cả các mường đều được mời đến tham dự. Bao gồm những gương mặt lừng danh như sau :

      Trong dịp Đại lễ này, con trai của Long Vương tên là Thái tử Phăng Khi ở dưới sông Mê Công cũng biến thành một chàng trai tuấn tú đến xem hội. Khi nhìn thấy nhan sắc diễm lệ của con gái vua Khỏm là công chúa Nàng Ày, Thái tử Phăng khi  bỗng thấy xao xuyến trong tim.
 Trong dịp thi thố pháo thăng thiên này, pháo của công tử Phả Đaeng bị vỡ. Pháo vua Khỏm bị tịt ngòi. Còn pháo của các xứ khác đều bay vọt lên trời cả.
   Một ngày nọ, sau khi kết thúc lễ tết, Thái tử Phăng Khi vì tương tư công chúa Nang Ày, muốn được chiêm ngưỡng nhan sắc diễm lệ của nàng cho thỏa nhớ mong bèn cùng tùy tùng lên khỏi mặt sông biến mình thành một con sóc trắng, cổ đeo một cái chuông vàng bám trên cây gạo cạnh  lâu đài công chúa Nàng Ày. Công chúa nghe tiếng chuông vàng ngân lên bèn ra ngó xem, còn anh chàng sóc trắng tuy miệng gặm trái cây mà ánh mắt như dán vào trang mỹ nhân tuyệt sắc. Công chúa thấy con sóc kỳ lạ quá bèn sai thợ săn đem cung ra bắn. Chàng sóc trắng Phăng Khi bị bắn rơi từ trên cây gạo xuống, trước khi tắt thở bèn nguyền rằng :”  Nguyện cho thân thể ta trở thành miếng mồi thơm ngon, dù cả xứ sở này có ăn mãi cũng không bao giờ hết.”
 Qủa nhiên, Nàng Ày sai thợ săn làm thịt sóc trắng. Công chúa còn sai đem biếu tất cả dân trong xứ Nỏng Hản ăn, ngoại trừ bọn đàn bà góa bụa, bị chồng bỏ thì không được biếu.
Nói về đám tùy tùng của Thái tử Phăng Khi, nhìn thấy sự tình như vậy bèn cùng nhau tuột xuống khỏi cây gạo về tâu lại Long Vương. Long Vương đau đớn và căm giận vô cùng bèn dẫn quân ngay đêm đó tàn phá xứ Nỏng Hản.
 Cũng trong đêm ấy, công tử Phả Đeng là người tình của công chúa Nàng Ày đi cùng công tử Xảm cưỡi ngựa đến gặp người yêu. Nàng Ày bèn đem món lạp sóc cho tình lang ăn. Phả Đaeng thấy bất thường bèn bảo rằng : “ Tại sao nàng dám ăn sóc trắng? Nàng há không sợ cả xứ sở bản mường này bị lún chìm trong nước ư? “
Nói đoạn, bèn ôm công chúa lên lưng ngựa chạy biệt xứ. Công tử Xảm không hiểu sự tình cũng chạy theo đuôi ngựa của hai người.
 Lại nói Long Vương cùng thủy binh đêm ấy tàn phá xứ Nỏng Hản khiến cho khắp nơi ngập chìm trong biển nước, trừ những nhà của các bà góa và các bà bị chồng ruồng bỏ. Song tìm mãi cũng không thấy Nàng Ày ở đâu bèn theo dấu ngựa đuổi mãi cho tới khi thấy Phả Đaeng và Nàng Ày. Còn về Nàng Ày lúc trốn khỏi lâu đài do gấp quá không kịp lấy gì bèn tiện tay với lấy cái chiêng vàng may mắn đưa cho công tử Xảm đang chạy theo đuôi ngựa. Long Vương đuổi kịp bèn lấy đuôi quất mạnh khiến cho cái chiêng tuột khỏi vai công tử Xảm mà rơi xuống. Chỗ ấy về sau gọi là “Nỏng Khọng “ nghĩa là Hồ Chiêng.Long Vương lại tiếp tục truy đuổi cho đến khi tiếp giáp Nàng Ày bèn quẫy đuôi khiến cho nhẫn của công chúa tuột rơi. Nơi ấy về sau gọi là Nỏng Vẻn, nghĩa là Hồ Nhẫn. Long Vương tiếp tục truy đuổi đến cùng.Công tử Xảm chạy theo đuôi ngựa bị vấp ngã. Long Vương lại truy sát và cuối cùng lấy đuôi quấn công chúa Nang Ày từ trên lưng ngựa. Riêng công tử  Phả Đaeng và công tử Xảm thì Long Vương không truy sát vì họ không ăn thịt sóc trắng. Những lòng đường mà quân rồng trườn đi truy sát sau này biến thành những con suối gọi là suối Chàng Xảm Vấp Ngã ( Huội Ại Xảm Pha Lat ) mà khi ta ngồi hỏa xa từ U Đon đi qua sẽ nhìn thấy.
  Chuyện về Bun Bẵng Phay ( Tết Pháo Thăng Thiên ) lớn nhất chỉ có thế. Còn về xứ sở vua Khỏm bị nhấn chìm xuống biển nước trở thành cái hồ trong huyền thoại trên chính là hồ Nỏng Hản thuộc quận Kumphawapi – Xả Cồn Na Khon –Thái Lan ngày nay.( Kumphawapi có nghĩa là Hồ Trũng )
Qua truyền thuyết về vua xứ Khỏm, ta nhận ra sự kỳ lạ vì từ năm 1966 đến 1972 trở lại đây, Cục Nghệ thuật Thái Lan đã khai quật tìm kiếm cổ vật ở Bản Xiêng, thuộc khu vực quanh hồ Nỏng Hản được cho là xứ sở vua Khỏm trước đây, đã phát hiện được đồ đất nung và hài cốt người. Tất cả đã được chuyển đến Bảo tàng Trường Đại học Pennsylvania -  Mỹ để giám định niên đại và báo cáo nhận được sau đó là những cổ vật này có niên đại không dưới 5815 năm cho đến 6854 năm hoặc có thể cho rằng chúng có niên đại từ 5000 năm đến 7000 năm.
Truyền thuyết Phả Đaeng – Nang Ày trên đây không phải là giai thoại nhằm lý giải nguồn gốc tết Pháo Thăng Thiên mà chỉ là câu chuyện có liên quan đến lễ tết này mà thôi. Cho đến nay chưa tìm thấy lời giải đáp trong bất kỳ truyền thuyết nào.
 Đến đây, chúng ta bàn đến vấn đề “ Tại sao lại tổ chức tết Pháo Thăng thiên? “
Vấn đề này thật khó lý giải vì xuất xứ lễ tết này không được nhắc đến ở bất kì một truyện cổ nào, hoặc sử sách nào. Chỉ có dân gian truyền miệng nhau từ đời này sang đời khác như sau:
 Người Lào đốt pháo thăng thiên là nhằm để thờ phụng Thẻn/ Then ( Ngọc Đế ) nhằm cầu mưa thuận gió hòa.Người xưa quan niệm rằng trên trời có nhiều tầng tầng lớp lớp không khác gì tổ ong, mỗi một tầng là một mường ( xứ sở ) hoặc một quốc gia. Người cai quản mỗi tầng ấy, người Lào gọi là Pha ya Thẻn ( Vua Thẻn, vua trời ), Tiếng Pa Li gọi là “  Thếp – Phạ - Chậu “ hay gọi là “ Phạ -in – Phạ-Phôm “.Pha ya Thẻn là người làm mưa,làm gió,làm ra nước,ra lửa.Việc đốt Pháo Thăng Thiên nhằm thờ phụng Pha ya Thẻn để cho Ngài hoan hỉ nhằm làm cho thời tiết thuận hòa, dân chúng nhờ đó mà cày bừa, cấy hái theo từng mùa vụ.
Nhưng cũng có những nhóm người lại cho rằng việc đốt Pháo Thăng thiên là để cúng dường Phật. Cụ thể có lời ca đốt pháo Thăng Thiên mà người Lào –Thái ở Chiềng Mai gọi là “ Hằm boọc phay “,hoặc “ Sậng bẵng phay ‘’ như sau :
“ ...Chắp tay nâng tới mây ngàn
      Chúng con tô điểm muôn vàn pháo bông
       Sáo,khèn lảnh lót trên không
    Vượt bao quan ải bạch cùng Thế Tôn
          Pháo bay trên các tầng trời
  Vượt qua muôn ải dâng lời thành tâm...”
Tóm lại, việc đốt pháo thăng thiên ban đầu là để thờ Ngọc Đế và chư tiên. Nhưng về sau do chúng ta tín ngưỡng Phật giáo nên đã chuyển sang mục đích cúng dường Phật. Cũng như những lễ hội truyền thống khác là ban đầu nhằm mục đích thờ phụng các vị Thần trong Bà La Môn giáo. Chẳng hạn Bun Pi Mày ( Tết Năm mới, tết Té Nước ) lúc đầu là phong tục của những người tín ngưỡng Bà La Môn giáo, về sau lại là phong tục của  những người tín ngưỡng Phật giáo.
 Còn một điều quan trọng nữa là việc tổ chức tết Pháo Thăng Thiên  vào tháng 6 ( Lịch Lào ) không thể thiếu nghi thức vào chùa tu tập và té nước cho các cao tăng bằng những làn nước tung lên cao.
Vì vậy, mới có giả thiết rằng việc vào chùa tu tập và té nước trong tết Pháo Thăng Thiên tháng 6 chính là căn cứ  vào ngày Đản Sinh, ngày Thành Đạo, Ngày nhập niết Bàn của Đức Phật là cùng một ngày. Nhưng việc người ta gọi ngày rằm tháng 6 ( Lịch Lào ) là ngày Visak là gọi theo tên một vì sao mang tên sao “ Vi -sa -kha “ ( Sao Kèo nhà )mà mặt trăng phải đi qua vào đêm 15 tháng 6 mỗi năm. Việc cúng dường nhằm mục đích tri ân Đức Phật. Người Lào gọi là ngày Vi – xả - khạ -bu-xa.( Việc thờ cúng vào ngày Visak )
Cho nên việc làm pháo thăng thiên cũng là để đốt trong ngày Visak ( Phật Đản ).
Dân gian Lào còn truyền tụng bài ca thế này :
“  Nam mô Phật
Con xin đảnh lễ Đức Thích Ca Mâu Ni
Đức Thích Ca Mâu Ni trên đầu là Phật
Nói về tương lai còn lan truyền về quá khứ
Sự vô thường cháu con khắp chốn
Đừng quên tục lệ bản mường
Phải  luôn luôn niệm Phật cầu kinh
Chớ quên lễ tắc bạt mỗi ngày
Phải hành thiện,bố thí luôn luôn
Ngài dạy chớ sân si ôm hận
......”
Điều này chứng tỏ người xưa đã lồng lời răn của Phật vào trong câu hát.
Trong tết Pháo Thăng Thiên, người ta không chỉ đốt pháo mà còn thắp nến, rước lửa đi xung quanh chùa, xả -la ( lán nghỉ ). Những đợt pháo hoa rực rỡ sắc màu cứ bay lên không trung như mang theo bao ước nguyện của người Lào về một cuộc sống bình yên tươi đẹp như thế.

Tác giả : Ma Hả Sỉ La Vi Ra Vông                                                                              
Người dịch : Khăm Kẹo Tha Na Sủn Thon.